Giriş: “Akıllı cüzdan”dan “akıllı işletme”ye
2025’te yapay zekâ (YZ) ajanları yalnızca sohbet eden yazılımlar değil; kendi başına görev alıp veren, ödeme yapabilen, veri toplayıp işleyebilen ve sözleşme imzalayabilen otonom dijital varlıklara dönüşüyor. Bu dönüşüm, kriptonun üç temel vaadiyle —mülkiyet, teşvik ve şeffaflık— birleştiğinde yeni bir “agent ekonomisi” doğuyor: Hesap verebilir YZ işlemleri, doğrulanabilir çıkarımlar (verifiable inference), token’la teşvik edilen veri/hesaplama pazarları ve zincir üstü kimlik katmanları. Kriptomagic.com için hazırladığımız bu analizde, 2025’in somut örnekleriyle bu ekonominin yapıtaşlarını ve iş modellerini ele alıyoruz.
1) Agent Ekonomisi: Ödeme, yetkilendirme ve sorumluluk modeli
Ajanların gerçek dünyada değer transferi yapabilmesi için standart bir ödeme-izin çerçevesine ihtiyaç var. 2025’te “agent payments” alanında; kullanıcı talimatlarının kriptografik “mandate”’lere bağlanması, çoklu ödeme türleri (kart, anlık transfer, stablecoin) ve geri izlenebilir yetkilendirme akışları öne çıkıyor. Bu yaklaşım, “ajan benim adıma ne yaptı?” sorusunu şeffaflaştırırken, stablecoin ve zincir üstü ödemelerin günlük yaşama entegrasyonunu hızlandırıyor. Aynı zamanda güvenlik cephesinde, otonom ajanların taklit/kimlik gaspı (impersonation) riskine karşı daha katı güvenlik denetimleri ve izolasyon stratejileri tartışılıyor. Sonuç: Ajanlar, insanın onayladığı sınırlar içinde, yaptığı her işleme bir iz ve yetki kanıtı bırakıyor.
Fırsat: Cüzdan sağlayıcıları ve ödeme ağ geçitleri için “Ajan-as-a-Service” (AaaS) katmanı. API ile “mandate” üretimi, limit/roller (harcama tavanı, süre, karşı taraf listesi) ve iadelerde otonom politika yürütümü gibi modüller ürünleşiyor.
2) Veri Pazarları: Toplama, köken (provenance) ve lisanslama
YZ’nin performansı veriye bağlı; veri tedarik zincirini tokenize eden projeler 2025’te iki eksende ilerliyor:
- Açık veri pazarları: Yayıncıların veri setlerini/algoritmalarını ERC-tabanlı varlıklar olarak listeleyip lisanslayabildiği, alıcıların ise erişim için stake/abonelik/tek sefer ödeme yaptığı market yerleri. Veri varlığının fiyatı talep, kalite ve kullanım şartlarına göre dinamikleşiyor.
- Topluluk kaynaklı veri ağları (DePIN veri): Kullanıcıların bant genişliği, cihazı veya tarayıcısı üzerinden web verisini etik biçimde toplayıp etiketlediği; katkının kriptografik kanıtlarla doğrulandığı, katılımcıların token/kredi kazandığı modeller. Burada hedef; tekelleşmiş tarama altyapılarını “katılımcı-sahipli” veri katmanına dönüştürmek.
- Köken ve doğrulanabilirlik: İçerik/yayın kökeninin (provenance) zincir üstü izlenmesi; foto/video/dosya için değişmez kimlik ve değişim geçmişi. YZ çağında “bu içerik nereden geldi, değiştirildi mi?” sorusuna yanıt veren protokoller medya, haber ve kurumsal veri yönetişimi için kritik.
İş modeli kalıpları:
- Pay-as-you-go veri erişimi + telif payı
- “Veri DAO”ları: Etiketleme/temizleme yapan katkıcılara gelir paylaşımı
- Lisans koşullarını sözleşmeye (on-chain) yazan dinamik veri NFT’leri
3) Hesaplama Pazarları: GPU/çıkarım ve eğitim için arz-talep eşleştirmesi
Büyük modellerin eğitimi/çıkarımı için GPU, YZ-kripto kesişiminin eşik kaynağı. 2025’te merkezi bulutlara alternatif olarak üç ağ tipi öne çıkıyor:
- Genel amaçlı merkeziyetsiz bulut: Bağımsız veri merkezleri ve madencilerden gelen GPU’ları tek bir “süper bulut”ta birleştirip daha ucuz fiyat/kullanım esnekliği sunan pazar yerleri. Eğitim/çıkarım işleri için kümeleme, zamanlayıcı ve saydam fiyatlandırma kritik.
- Render/medya odaklı GPU ağları: 3D/Video render’dan başlayıp YZ çıkarımına genişleyen dağıtık GPU ekonomileri; üreticilere anlık kapasite, sağlayıcılara pasif gelir.
- Solana tabanlı DePIN GPU ekosistemi: Gerçek zamanlı kazanç ve GPU kullanılabilirliği görünürlüğü, düşük gecikmeli orkestrasyon ve zincir üstü raporlama. Ekosistem etkinlikleri ve fonlama turları bu dikeyi hızlandırıyor.
İş modeli kalıpları:
- “Spot GPU” borsası (anlık fiyat) + rezervasyonlu kapasite
- Çıkarım başına ödeme (per-request) + aylık abonelik
- “Compute DAO” ile tedarikçi staking/teminat ve kalite puanı
4) Doğrulanabilir YZ (zkML / verifiable inference): Güven katmanı
Ajanların zincir üstünde güvenle işlem yapması için “model bu girdiye gerçekten bu çıktıyı üretti”yi kanıtlayabilmek gerekiyor. zkML burada devreye giriyor: Model çalıştırması, sıfır bilgi ispatlarıyla ispatlanıp zincirde hızlıca doğrulanabiliyor. 2025’te; ONNX’ten devreye derleyen araçlar, Stark-tabanlı zkVM’ler ve kanıt piyasaları (prover ağları) olgunlaşıyor. Maliyet hâlâ ham çıkarıma göre katbekat yüksek olsa da (devre/parametre boyutuna göre 10–1000x), toplu ispat (batching) ve yinelemeli ispat (recursion) teknikleri hız/kârlılığı iyileştiriyor.
Öne çıkan yönler:
- Genel-amaçlı zkVM + proving hizmetleri: Uygulamalar pahalı mantığı zincir dışına atıp kanıtını zincire koyuyor; “kanıt pazarı” mantığıyla bağımsız ispatlayıcılar gelir elde ediyor.
- Starknet ve zkML kütüphaneleri: Model eğitimini/çıkarımını ispatlanabilir hâle getiren SDK’lar; hesap soyutlama ile “verifiable agent” tasarımları.
İş modeli kalıpları:
- “Proof-as-a-Service” (PaaS): Çıkarım başına kanıt ücreti
- “Provable API”: Birleşik sonucun yanında kanıt hash’i ve doğrulama fonksiyonu
- Kurumsal denetim/uyum paketleri: Model kullanım kayıtları + kanıt arşivi
5) Ajan Mimarileri: Zincir üstü/altı birlikte çalışabilirlik
Ajan yığını şu katmanlara oturuyor: (i) Kimlik & Yetki (cüzdan, “mandate”, PoP), (ii) Veri erişimi & köken, (iii) Çıkarım/hesaplama orkestrasyonu, (iv) Doğrulanabilirlik (zkML/zkVM), (v) İş mantığı & politika (harcama sınırı, risk kuralları), (vi) Arayüz (insan-ajan işbirliği).
- PoP (Proof-of-Personhood) & Agent Wallets: İnsan-temsilci bağını kriptografik olarak kanıtlayan katmanlar, spam ile mücadele ve tekil hak dağıtımı (one-person-one-vote/airdrop) için kullanılıyor; geniş çaplı kimlik doğrulama girişimleri, ajanların “ben gerçekten Burak’ın yetkili ajanıyım” demesini mümkün kılıyor.
- Ajan-akışları: “Fiyat karşılaştır → satın al → iade koşullarını izle → masraf raporu üret” gibi çok adımlı akışlar, zincir üstü ödemelerle birleşiyor; standartlaştırılmış çerçeveler geliştiricinin entegrasyon yükünü azaltıyor.
6) Örnek Ekosistem Haritası (2025)
- Ajan platformları: Fetch.ai (ajan ağı ve SDK), veriye/ödemeye bağlanabilen otonom ajanlar.
- Model/çıkarım-ağları: Bittensor (dTAO/alt-token teşvikli alt-ağlar), Ritual (akıllı sözleşmelere YZ yerel entegrasyon, “AI on-chain”).
- Veri katmanı: Ocean Protocol (pazar şablonları), Grass (topluluk kaynaklı web verisi ekonomisi), köken/provenance için Numbers Protocol.
- Hesaplama/DePIN: Akash (supercloud & GPU pazarı), Render (render→AI GPU), io.net (Solana üzerinde GPU kümeleri).
- Doğrulanabilirlik: RISC Zero/Bonsai, Giza/zkML, Modulus Labs araştırmaları.
7) İş Modelleri: Nasıl para kazanılır?
- Agent-as-a-Service (AaaS):
- Abonelik + işlem başı ücret (ör. sipariş, randevu, sözleşme imzası)
- Yetki paketleri: “Kişisel alışveriş ajanı”, “finans asistanı”, “tedarik ajanı” gibi dikey ürünler
- Veri/Model Lisanslama:
- Kullanıma göre fiyatlandırılan veri NFT’leri, veri DAO kâr payı
- Model ağına katılım karşılığı çıkarım başına gelir paylaşımı
- Compute Borsası ve Rezerve Kapasite:
- Eğitim/çıkarım için spot GPU + uzun dönem rezervasyon
- SLA’lı kurumsal paketler (uygulama performansı + destek)
- Kanıt Hizmetleri (PaaS):
- Çıkarım + ispat paketi (log + kanıt + zincir üstü doğrulama)
- Denetim/uyum arşivi ve “kanıt-yakalama” (proof capture)
- Kimlik/PoP Tabanlı Dağıtım:
- Bot-dirençli airdrop/üyelik, “tek kişi tek hak” programları
- Ajan başlatma sırasında PoP doğrulaması ile sahtekârlık önleme
8) Riskler ve Uyum
- Ajan güvenliği: Yetki kötüye kullanımı, kimlik taklidi ve veri sızıntısı; burada mandateler, harcama limitleri, çoklu imza ve güvenli ortamlar (TEEs) şart. Kurumsal müşteriler, hatalı kararlar için “geri alma” (reversal) ve olay günlüğü ister.
- Veri kökeni ve telif: Toplanan verinin lisansına uygunluk, kişisel verinin korunması ve kaynak şeffaflığı; provenance ve sözleşmeye gömülü lisans kurallarıyla yönetilmeli.
- Kanıt maliyeti: zk kanıtlarının gecikme/maliyet etkisi; toplu ispat ve hibrit güven (ör. bağımsız doğrulayıcılar + örnekleme) ile ticari denge aranmalı.
9) 6 Haftalık Uygulama Yol Haritası (ürün ekipleri için)
Hafta 1–2:
- Kullanım senaryosu→polisya matrisi: “Ajan neyi, hangi limitle yapar?”
- Cüzdan + mandate akışları: Limit, süre, karşı taraf beyaz listesi
Hafta 3–4:
- Veri katmanı seçimi: Açık veri pazarından lisanslı set + topluluk katkısı (etik tarama)
- Compute entegrasyonu: Spot GPU (çıkarım) + rezervasyon (yüksek trafik)
Hafta 5–6:
- zkML POC: En kritik karar noktası için “çıkarım+kanıt” pilotu
- İzlenebilirlik: Tüm ajan işlemleri için log + hash zincire yazımı
10) 2025–2026 Trend Beklentileri
- Standartlaşma: Ödeme yetkisi, kayıt ve itiraz süreçleri için ortak şemalar.
- Ajan kimliği: PoP katmanları ve “insanı temsil eden ajan” paradigması yaygınlaşacak.
- Veri/hesaplama tekellerinin parçalanması: Topluluk-sahipli veri ve GPU ağları kurumsal alıma giriyor.
- Doğrulanabilirlik zorunlu hâle geliyor: Yüksek değerli işlemlerde “kanıtsız YZ” kabul görmeyecek.
Sonuç
Agent ekonomisi; kimlik, veri, hesaplama ve doğrulanabilirlik katmanlarının birleşimiyle gerçek “akıllı işletme”ler kurmamızı sağlıyor. Doğru lisanslama, şeffaf yetki ve makul zk maliyetiyle; “ajanların yaptığı her şeyin muhasebesi” mümkün. Kriptomagic.com okurları için ana mesaj: Ajanları yalnızca bir arayüz değil, ölçülebilir ve denetlenebilir iş gücü olarak tasarlayın—gelir modeliniz buna göre kendiliğinden şekillenecek.
